Barokowy ołtarz z nieistniejącego kościoła

Znajdujący się dziś w Bazylice ołtarz Świętego Krzyża pierwotnie znajdował się w świątyni, która stała w miejscu obecnego Starostwa Powiatowego.

Kościół Świetego Krzyża w Bolesławcu (fot. Friedrich Bernhard Wernher)

Był 2 maja 1739 roku, gdy w Bolesławcu wybuchł jeden z największych pożarów w jego historii. Pożar zaczął się w niedzielne popołudnie przy obecnej ulicy Kościelnej, w domu cesarskiego urzędnika celnego, Johanna Härtela. Nie było mowy, aby w mieście zbudowanym w znacznej mierze z drewna zapanować nad tym żywiołem, co doprowadziło do gigantycznych strat. Ogień pochłonął dużą część zabudowy miasta, w tym niemal cały klasztor dominikanów, znajdujący się przy obecnych ulicach Armii Krajowej i Teatralnej. Z całego klasztoru ocalał w zasadzie tylko kamienny budynek refektarza, choć i on stracił swój drewniany dach. Nawiasem mówiąc, dziś znajduje się tam Urząd Gminy Bolesławiec. Jeszcze kilka tygodni wcześniej, w Niedzielę Palmową, zakonnicy odprawiali pierwszą Mszę Świętą przy swym nowym ołtarzu, jednak teraz został z niego tylko popiół.

Miasto stosunkowo szybko podniosło się z gruzów, choć już rok później rozpoczęła się I wojna śląska, a do Bolesławca wkroczyła armia pruska, odbierając je Austriakom. 4 lipca 1739 roku starosta generalny Śląska, Hans Anton Schaffgotsch, nakazał wszystkim śląskim księstwom i urzędom płacenie przez najbliższe półrocze obowiązkowej jałmużny, mającej wesprzeć odbudowę dominikańskiego klasztoru. Straty były niemałe, bowiem odbudowę samego tylko kościoła wyceniono na 3125 talarów, jednak prawdopodobnie udało się ją przeprowadzić w przeciągu najbliższych dziesięciu lat. W miejscu spalonej świątyni stanęła nowa, która przyjęła miano Świętego Krzyża, a wezwanie to symbolizował barokowy ołtarz, przedstawiający ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa. 

Gdy Bolesławiec i niemal cały Śląsk przeszły pod panowanie Prus, katolicyzm przestał być na tych terenach religią panującą. W mieście już od XVI wieku przewagę mieli protestanci, choć przez wiele dziesięcioleci Habsburgowie zakazywali im wybudowania własnej świątyni. Teraz sytuacja uległa zmianie, bowiem Prusy były państwem świeckim, tolerancyjnie (przynajmniej wówczas) podchodzącym do różnych wyznań. Dominikanie funkcjonowali w pruskim Bolesławcu do 1810 roku, gdy król Fryderyk Wilhelm III ogłosił kasatę śląskich klasztorów ( z pojedynczymi wyjątkami) i przejęcie ich własności przez skarb państwa. Dla Kościoła był to bardzo dotkliwy cios i wyraźna szykana, uzasadniana koniecznością zebrania pieniędzy na wojnę z napoleońską Francją. 

Majątek bolesławieckich dominikanów został przekazany miastu i zlicytowany. Kościół Świętego Krzyża, który dziś byłby cennym zabytkiem śląskiego baroku, został zburzony, a do dziś z całego klasztoru zachował się tylko dawny refektarz. Znajdujący się w przeznaczonym do rozbiórki kościele ołtarz Świętego Krzyża został przeniesiony do kościoła farnego, czyli do obecnej Bazyliki, gdzie można go podziwiać do dziś w nawie południowej. 

W samym ołtarzu interesujące jest połączenie w nim obrazu z figurami. Przedstawia on typową grupę ukrzyżowania z Jezusem Chrystusem w centrum oraz Marią i Janem Ewangelistą rozmieszczonymi u dołu po bokach w symetryczny sposób. Pojawia się tam wiele złoconych ornamentów, dodających całemu ołtarzowi przepychu i dynamizmu. W jego zwieńczeniu możemy zobaczyć chrystogram ze złotą dekoracją ornamentalną.

Źródła:

- J. Bergemann, Chronik der Stadt Bunzalu. Vierte Abtheilung, Bunzlau 1831.

- E. Kłoda, Obraz "Maria przekazuje różaniec św. Dominikowi". Szkic do badań nad historią klasztoru dominikanów w Bolesławcu [w:] Historia, kultura i sztuka dominikanów na Śląsku 1226-2013. W trzechsetlecie beatyfikacji bł. Czesława, red. D. Galewski, W. Kucharski, M.L. Wójcik, Wrocław 2015.

- E. Wernicke, Chronik der Stadt Bunzlau von den ältesten Zeiten bis zur Gegenwart, Bunzlau 1884.