79 lat temu sowieci po zaciętych walkach zdobyli Nowogrodziec

Miasto padło po kilkudniowej obronie, a ślady tych walk widać w mieście do dzisiaj.

Klasztor w Nowogrodźcu (fot. Bolec.Info)

W odróżnieniu od Bolesławca, który Niemcy oddali Armii Czerwonej niemal bez walki, Nowogrodziec bronił się zaciekle. Miasto było bombardowane, wybuchały kolejne pożary, a braki w szeregach Wehrmachtu uzupełniano wojakami z Volkssturmu - niewystarczająco przygotowanego do walki niemieckiego pospolitego ruszenia. Mimo to nieduże miasteczko nad Kwisą wytrzymało sześć dni czerwonego oblężenia. Szczęśliwie jeszcze przed dotarciem sowietów do miasta z miasta wyjechały cztery pociągi ewakuacyjne, na których pokładach znalazło ratunek wielu cywilów.

W trakcie walk i wkrótce po nich Nowogrodziec został poważnie zniszczony. Masywny pocisk ugodził w północno-wschodni narożnik głównego budynku dawnego klasztoru magdalenek, pozostawiając widoczną do dziś wyrwę. Wybuchające pociski generowały fale uderzeniowe, zrywające dachówki z dachów, co dawny klasztor też odczuł - już po roku jego wyższe kondygnacje nadawały się tylko do gruntownego remontu.

Sowieci zajęli na swoje potrzeby strategiczne punkty miasta, w tym elektrownię i młyny. W budynku należącym dziś do policji zainstalowała się komendantura wojskowa, w założeniu mająca pilnować ładu i porządku w strefie przyfrontowej. Jej pracownicy w pierwszych tygodniach swojej pracy musieli pracować pod niemałą presją, ponieważ Niemcy zacięcie bronili pobliskiego Lubania, a na przełomie lutego i marca zdołali nawet odbić na moment Gościszów. 

Komendant miasta najpewniej zupełnie ignorował bestialstwa, jakich jego podkomendni dopuszczali się na cywilach. Szeroko znana jest historia elżbietanki, siostry Rosarii Schilling, która została brutalnie zgwałcona przez trzydziestu (!) sowieckich sołdatów i zastrzelona. Siostra Rosaria w ubiegłym roku została beatyfikowana jako jedna z dziewięciu męczennic elżbietańskich. Znane są nazwiska 22 pomordowanych osób z Ołdrzychowa (obecnie osiedle Nowogrodźca, wówczas wioska), które były katowane, gwałcone, palone żywcem i rozstrzeliwane. Zdarzały się przypadki śmierci głodowej. Tylko w nocy z 2 na 3 marca sowieci rozstrzelali w jednym z domów w Nowogrodźcu około 60 osób. 

Jednocześnie w dawnym klasztorze miał powstać tymczasowy szpital polowy, który jeśli faktycznie istniał, byłby jednym z największych w całym powiecie bolesławieckim. Sowieci utworzyli też, istniejący do dzisiaj, cmentarz wojskowy, założony przy wieży widokowej i liczący 222 groby. 

Sytuację niewiele polepszył koniec wojny. Gdy w kwietniu 1946 roku w okolicach Nowogrodźca zaczęli osiedlać się Polacy z Jugosławii, musieli tworzyć uzbrojone straże obywatelskie, aby bronić się przed sowieckimi napaściami. Znany jest przypadek, gdy czerwonoarmiści zastrzelili milicjanta i oblegali dom jego towarzysza. Powszechne w całym powiecie były kradzieże zboża i zwierząt gospodarskich. Na początku lata wójt gminy Książkowce (Milików) musiał zarządzić pościg za grupą sowietów, którzy rabowali okolicę i próbowali uciec z trzema wozami pełnymi łupów. Z kolei w grudniu 1946 roku "nieznani sprawcy" zamordowali na drodze z Bolesławca do Parzyc kombatanta walk partyzanckich z Niemcami w Jugosławii, Andrzeja Grabarza, bo chcieli ukraść nowe buty, które ten wiózł z miasta. 

Źródła:

• Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Ziem Odzyskanych, sygn. 1978.
• Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Bolesławcu, Starostwo Powiatowe w Bolesławcu, sygn. 1. 
• K. Kostka, Cmentarz wojenny Armii Radzieckiej w Nowogrodźcu w powiecie bolesławieckim [w:] „Studia Zachodnie”, t. 16.
• R. Majcher, Nowogrodziec. Kronika 1945-1976, Wrocław 1977, kopia maszynopisu w zbiorach Krzysztofa Stefana.
• R.Primke, M. Szczerepa, W. Szczerepa, Operacja Bolesławiecka 1945, Jelenia Góra 2020.
• K. Simon, Chronik von Naumburg am Queis, maszynopis w zbiorach Muzeum Ceramiki w Bolesławcu, wyd. uzup. przez K. Hermutha, 1957.
• D. Struzina, Naumburg am Queis [w:] „Bunzlauer Heimat-Zeitung“, nr 7/86.
• Archiwum prywatne autora.